Molar um málfar og miðla 405

 Molaskrifara var brugðið, er hann las Tungutakspistilinn í  Lesbók  sunnudagsmogga (12.09.2010). Þar segir Gísli  Sigurðsson prófessor  við Árnastofnun: „Misskilningurinn er sá að halda að  málfræðin sé rétt en málið vitlaust. Almenna reglan er sú  að ef fullþroska málhafar beygja orð með tilteknum hætti, tala til dæmis um „vísira" á klukkum og hringja í „læknira" ( í stað þess að tala um „vísa" og „lækna" er rétt að skrá  það í málfræðina sem viðurkennda beygingarmynd." Með öðrum orðum allar vitleysur sem vella út úr  „fullþroska málhöfum" (aldrei fyrr heyrt   talað um fullþroska málhafa) verða réttar um leið og þær eru  sagðar. Það er sem sagt  ekkert rétt og ekkert rangt. Þetta er kjarni hinnar alræmdu reiðareksstefnu.

 Til mótvægis  við orð  prófessorsins við Árnastofnun leyfir Molaskrifari sér að vitna í orð  snillingsins Helga Hálfdanarsonar: (Skætingur og skynsamleg orð,  bls 21, Reykjavík 1985) „ Heyrt hef ég þó undan því kvartað , að í Háskóla Íslands komi komi æ fleiri málleysingjar á íslenzku; og skyldi engan undra, svo sem í pottinn er búið. 

Nú kann margur að spyrja: Hvernig getur það átt sér stað, að móðurmálið lendi í þeim mun meiri óhirðu sem háborg íslenzkra fræða teygir turna sína hærra til lofts ?. Hverjum gefur betri sýn til allra átta en þeim, sem þar halda vörð? Og hverjum stæði nær að hlutast til um afdrif þjóðtungunnar en þeim,  sem eru henni handgengnir öðrum fremur ? Eða  eru það ef til vill fílabeinsturnar, sem hæst rísa?  Eru þeir, sem þar starfa , svo bergnumdir  af fræðum sínum að þeir gleymi sjálfu lífi íslenzkrar tungu? "    Greinin sem þetta er tekið úr birtist upphaflega í Morgunblaðinu 13. október 1974.. Molaskrifari bætir því við, að það skyldi  þó  aldrei vera rétt sem Helgi segir.

Að lokum vitnar  Molaskrifari í  orð prófessorsins og reiðareksmannsins í Árnastofnun, en hann talar um „ungan aðila", þegar hann endursegir sögu,sem eitt sinn var sögð hér í Molum.  Þá hljóta líka að vera til „gamlir aðilar" og  „miðaldra aðilar". Molaskrifara finnst það  ekki gott mál að tala um unga aðila en það   fellur þó líklega vel að umburðarlyndinu í Efstaleiti og  skoðunum reiðareksmanna  í Háskóla Íslands. Kannski ætti  að breyta um nafn á Árnastofnun og kalla hana Árnasofnun ?

 Ef við viljum að íslensk tunga líði undir lok  þá  er  réttast að  reiðareksmennirnir  taki  völdin. Þá  getur hver  skrifað og talað eins og  honum sýnist. Ekkert er þá lengur rétt og  ekkert  rangt. Þá er reyndar rétt að muna,  að glatist tungan, þá glatast þjóðin.  

 

 

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 17.9.2010 kl. 07:11]

Ég játa, að allt fram undir síðustu aldamót var ég heimskur í þeirri upprunalegu merkingu þess orðs.

Það var notað um þann mann sem aldrei hefur ferðast neitt og miðar allt við það sem hann sér af eigin bæjarhóli.

Af því ég hafði flækst flestum mönnum fremur um og yfir fjöll og hálendi Íslands mátti jafnvel segja að ég væri fjallheimskur. 

Það var ekki fyrr en ég hleypti heimdraganum og fór að skoða þau náttúrufyrirbæri í öðrum löndum sem helst mætti bera saman við Ísland að ég varð fyrir áfalli yfir þröngsýni minni og margra landa minna hvað varðaði land okkar og einstæða náttúru þess.

Það sem gerir okkur að þjóð er aðallega þetta tvennt, land og tunga, sem skapar reynsluheim okkar, virðingu og stöðu gagnvart umheiminum. 

Reiðareksmenn ættu að athuga hvernig nágrannaþjóðir okkar, svo sem Bretar, umgangast þjóðtungur sínar og hvaða kröfur menningarstofnanir á borð við BBC gera til málnotkunar.

Þar eru rök reiðareksmanna ekki tekin gild enda er það  því miður, æði oft þannig, að slök tök á móðurmáli stafa af leti og hyskni. 

Til þess að breiða yfir vankunnáttu og kæruleysi finna menn þá oft upp kenningar, bæði um land og tungu, á borð við reiðarekskenninguna sem eiga að réttlæta nánast hvers kyns misþyrmingu landsins og málsins, sem oft einkennist af misskilningi, vanþekkingu og rökleysu.

[Ben.Ax. (Benedikt Jóhannes Axelsson), 17.9.2010 kl. 21:48]

Grein Gísla vakti mig líka til umhugsunar. Væri ekki skynsamlegast að fara byl beggja?

[Höskuldur Þráinsson (IP-tala skráð) 19.9.2010 kl. 15:43]

Hver fann upp reiðarekskenninguna?

Í athugasemd frá Ómari Ragnarssyni 17.9. stendur m.a.:

Til þess að breiða yfir vankunnáttu og kæruleysi finna menn þá oft upp kenningar, bæði um land og tungu, á borð við reiðarekskenninguna sem eiga að réttlæta nánast hvers kyns misþyrmingu landsins og málsins, sem oft einkennist af misskilningi, vanþekkingu og rökleysu.

 Hér skjátlast Ómari illa. Sá sem  „fann upp" reiðarekskenninguna var nefnilega Helgi Hálfdanarson, hinn frægi fyrirmyndarþýðandi og málvöndunarmaður. En hann gerði það ekki til þess að  „réttlæta nánast hvers kyns misþyrmingu landsins og málsins", því ekkert hefði verið fjær honum. En hann kom, því miður, með þetta orð til þess að þurfa ekki að rökræða við þá sem voru á öndverðum meiði við hann um það hvernig bæri að skilgreina hugtökin rétt og rangt  í máli. Helgi bjó sem sé til orðið reiðareksmaður og sagði síðan að reiðareksmaður væri sá sem vildi láta  „reka á reiðanum" í málfarsefnum og teldi jafnvel að ekkert væri rétt og ekkert væri rangt í máli. Þótt ég hafi reyndar aldrei heyrt neinn Íslending halda slíku fram (ég heyrði einu sinni danskan prófessor segja eitthvað svipað, en það var af því að hann notaði hugtökin rétt og rangt á dálítið sérstakan hátt) hafa margir farið að dæmi Helga og notað þetta orð og gert meintum reiðareiksmönnum upp skoðanir í skjóli þess. Það gerir t.d. Eiður Guðnason í þeim pistli sem Ómar var að bregðast við þegar hann segir: „Ef við viljum að íslensk tunga líði undir lok  þá  er  réttast að  reiðareksmennirnir  taki  völdin. Þá  getur hver  skrifað og talað eins og  honum sýnist. Ekkert er þá lengur rétt og  ekkert  rangt." Nú veit ég svo sem ekki hvaða völd Eiður hefur í huga né heldur hvernig hann hugsar sér að koma í veg fyrir að hver og einn tali „eins og honum sýnist". En af því að hann er að tala um þetta í tengslum við umræðu um pistil eftir Gísla Sigurðsson þori ég að fullyrða að Gísli er ekki þeirrar skoðunar að ekkert sé rétt og ekkert rangt í máli. Það er áreiðanlega misskilningur hjá Eiði. Það sem Gísli segir í pistli sínum er hins vegar í ágætu samræmi við skilgreiningu Baldurs Jónssonar, prófessors, á hugtökunum rétt og rangt í máli. Baldur var lengi formaður Íslenskrar málnefndar og forstöðumaður Íslenskrar málstöðvar og áreiðanlega ekki minni áhugamaður um málvöndun en Helgi Hálfdanarson. Í grein sem Baldur skrifaði upphaflega í Lesbók Morgunblaðsins 1973 skilgreinir hann hugtökin rétt og rangt á þessa leið: „Ef venjur málsins eru virtar er málið rétt. Ef þær eru brotnar er málið rangt. Svo einfalt er þetta." Þessi skilgreining var svo síðar tekin upp í áliti nefndar sem menntamálaráðherra skipaði árið 1985 og Baldur átti einmitt sæti í. Þar segir „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju". Þetta merkir þá að þegar tvær eða fleiri málvenjur eru uppi um eitthvert atriði er um tvo eða fleiri rétta kosti að ræða. Menn geta svo stundum valið á milli þessara kosta eftir einhverjum öðrum sjónarmiðum, t.d. vegna þess að eitt þykir fara betur en annað við tilteknar aðstæður, eitt er formlegra, annað talmálslegra o.s.frv. Þetta er allt rætt í grein Baldurs og fyrrgreindu nefndaráliti. Grein Baldurs má m.a. finna í Málsgreinum, sem voru afmælisrit hans, en nefndarálitið í bókinni Mál og samfélag eftir Indriða Gíslason, Baldur Jónsson, Guðmund B. Kristmundsson og Höskuld Þráinsson. Í greininni og nefndarálitinu er reynt að fá menn ofan af því að rugla öllu saman í umræðum um mál og ég held að hvorttveggja gæti verið gagnleg lesning fyrir þá sem skrifa hér á þessum vettvangi.

[Eiður Svanberg Guðnason, 19.9.2010 kl. 16:20]

Höskuldi Þráinssyni er þökkuð athugasemdin . Eftirfarandi orð Gísla Sigurðssonar á ég erfitt með að skilja á annan veg en að nánast allt sem sagt er eða skrifað sé rétt: „Misskilningurinn er sá að halda að málfræðin sé rétt en málið vitlaust. Almenna reglan er sú að ef fullþroska málhafar beygja orð með tilteknum hætti, tala til dæmis um „vísira“ á klukkum og hringja í „læknira“ ( í stað þess að tala um „vísa“ og „lækna“ er rétt að skrá það í málfræðina sem viðurkennda beygingarmynd". Svona er leikmaður í þessum efnum eins og sá sem þetta skrifar skyni skroppinn. Hann skilur þetta greinilega öðrum skilningi en próferssorar.

  Maður á víst ekki að  fara út á  þann hála ís að gera  athugasemdir við  skrif og skoðanir  prófessora.  

[Höskuldur Þráinsson (IP-tala skráð) 19.9.2010 kl. 17:53]

Þú skrifar, Eiður:

„Svona er leikmaður í þessum efnum eins og sá sem þetta skrifar skyni skroppinn. Hann skilur þetta greinilega öðrum skilningi en próferssorar.

Maður á víst ekki að fara út á þann hála ís að gera athugasemdir við skrif og skoðanir prófessora.“

Óttalegt væl er þetta - en reyndar dæmigert fyrir þá sem ekki treysta sér til að taka

þátt í rökræðum heldur vilja frekar drepa umræðunni á dreif. Það sem Gísli er að

segja er það að auðvitað er það útbreidd málvenja og hefur lengi verið að segja „vísirar“ og „læknirar“

og þess vegna er það „rétt mál“ samkvæmt þeirri skilgreiningu á réttu máli og röngu sem

ég hafði eftir Baldri Jónssyni. Þess vegna ætti líka að geta þess í málfræðibókum og orðabókum.

En það merkir auðvitað ekki að menn geti ekki gert upp á milli þessara kosta á þeim forsendum

að annar sé t.d. eldri eða upprunalegri en hinn. Hlutum af þessu tagi eru gerð ágæt skil

í áðurnefndri grein Baldurs. 

[Eiður Svanberg Guðnason, 19.9.2010 kl. 19:26]

Kærar þakkir til prófessorsins fyrir að kalla orð mín „óttalegt væl". Lærdómshrokinn skilaði sér beint til mín.

[Eiður Svanberg Guðnason, 19.9.2010 kl. 19:26]

Lærdómshrokinn , - átti þetta að vera.

[Höskuldur Þráinsson (IP-tala skráð) 21.9.2010 kl. 10:31]

Já, það getur vel verið að það sé lærdómshroki að kalla „óttalegt væl" að vera með þau undanbrögð í umræðum að láta hjá líða að reyna að færa rök fyrir máli sínu og gera sér upp í staðinn einhvers konar lítillæti eða minnimáttarkennd með því að kalla sjálfan sig skyni skroppinn leikmann sem sé að fást við hálærðan prófessor. (Það sjá náttúrulega allir, Eiður, sem lesa þína pistla, að þar er lítillæti eða minnimáttarkennd í raun ekkert sérlega áberandi.) Með þess háttar aðferðum er verið að reyna að draga athyglina frá kjarna málsins og drepa umræðunni á dreif. Það er líka önnur tegund af undanbrögðum að velja viðmælendum sínum eða meintum andstæðingum heiti sem eiga að vera niðrandi, eins og „reiðareksmaður", og gera þeim síðan upp skoðanir sem sú tilbúna manntegund á að hafa. Þú mátt vel kalla það lærdómshroka af minni hálfu að benda á það. Og þú getur svo sem haldið áfram að reyna að láta þér detta í hug einhver fleiri niðrandi orð um þá sem vilja skiptast á skoðunum við þig, og líka um þá sem þú ert að gagnrýna fyrir lélegt málfar, ef þú vilt frekar beina athyglinni að persónum en málefnum. Ég vona bara að lesendur þessara pistla sjái í gegnum þess háttar umræðuaðferðir ef þeir hugsa málið.

[Eiður Svanberg Guðnason, 21.9.2010 kl. 12:54]

Það var auðvitað fljótræði hjá mér að tala um „lærdómshroka" hjá prófesornum og biðst ég velvirðingar á því. Vel má það líka vera að ég sé ekki nægilega hæverskur og lítilllátur í gagnrýni minni á bögubósa í fjölmiðlum. Orða hrökkva á skjá, þegar manni hitnar í hamsi. Mér mislíkar samt að vera borið á brýn að vera með „óttalegt væl". Heilshugar tek ég undir allt sem Helgi Hálfdanarson segir í greinasafninu Skynsamlegum orðum og skætingi um þá sem hann kallar reiðarekssinna , - þá  sem vilja láta reka á reiðanum  um aðhald  varðandi tunguna.  Ekkert af því sem hann segir  um  þau mál  gæti  ég  sagt  betur. Ég viðurkenni  fúslega menntunarskort minn á þessu sviði, en læt það þó ekki koma í veg fyrir að ég geri athugasemdir, þegar  ambögur  stinga í augu eða eyru.  Það er mér  hvatning að næstum hverni einasta dag verður einhver til þess að þakka mér  þessar fáu línur .sem ég stundum set á bloggið.